Amddiffyn gwlyptiroedd gwerthfawr y byd

Ar hyn o bryd mae'r Athro Tooth yn cyd-oruchwylio Tasmin Griffiths, myfyrwraig PhD ym Mhrifysgol Gibraltar, sy'n astudio priddoedd yng ngwlyptiroedd Parc Cenedlaethol Doñana yn ne-orllewin Sbaen. Trwy gyfuniad o waith maes a labordy, mae Tasmin yn mesur faint o garbon sydd wedi'i storio o fewn priddoedd y gwlyptiroedd, ac yn asesu eu bregusrwydd i newidiadau yn yr hinsawdd a’r defnydd o dir.

Mae gan wlyptiroedd y parc ran allweddol i’w chwarae o ran cynnal bioamrywiaeth yr ardal. Os yw’r pridd yn parhau'n llaith, mae'r carbon wedi'i gloi i mewn. Fodd bynnag, mae’n ymddangos bod cyfuniad o newid hinsawdd a thynnu gormod o ddŵr o’r ddaear at ddibenion dyfrhau amaethyddol, yn achosi sychu cynyddol mewn amryw o'r corsydd mawr dŵr croyw a'r gwlyptiroedd rhyng-dwynol sy’n noddweddiadol o’r parc, gyda goblygiadau dwys o bosib i stociau carbon yn y pridd.

"Er bod Doñana yn achos penodol gyda'i nodweddion nodedig ei hun, mae'n ficrocosm mewn sawl ffordd o'r hyn sy'n digwydd yn fwy cyffredinol ar draws gwledydd deheuol Môr y Canoldir, gyda llawer o ranbarthau yn dechrau gweld hinsoddau cynhesach, mwy cyfnewidiol," meddai'r Athro Tooth.

"Mae Parc Cenedlaethol Doñana yn cael ei reoli'n bennaf oherwydd ei fioamrywiaeth unigryw ac rydyn ni am asesu pa mor fregus ydyw o ran newidiadau hinsawdd a defnydd tir, gan gynnwys i ba raddau y caiff stoc carbon y pridd ei effeithio wrth i dir ar y cyrion gael ei gymryd drosodd ac, mewn rhai achosion, wrth i ddŵr gael ei dynnu’n anghyfreithlon o’r ddaear. 

"Roedd rhannau o'r parc yn arfer gweld cyfnodau o lifogydd ond mae hyn yn digwydd yn llai aml bellach o ganlyniad i hinsawdd sychach a gweithgaredd dynol. O ganlyniad, gall fod goblygiadau difrifol o bosibl, nid yn unig o ran stociau carbon yn y pridd ond hefyd o ran agweddau gweladwy ar weithrediad y parc, megis yr adar, amffibiaid, pysgod a bywyd gwyllt arall. Gan weithio gydag awdurdodau’r parc, mae prosiect Tasmin yn helpu i gynhyrchu data sylfaenol ar stociau carbon ym mhridd y gwlyptiroedd yn ogystal â chynnig mewnwelediadau i'r newidiadau ehangach i’r tirwedd a'r ecosystem y gellir eu rhagweld dros y degawdau nesaf. Ein bwriad yw y gall y mewnwelediadau hyn gyfrannu at gynlluniau rheoli'r parc."

Rhanbarth arall o ddiddordeb yw Anialwch Thar yn nhalaith Rajasthan yn India. Mae astudiaethau geomorffolegol, daearegol ac archeolegol blaenorol wedi dangos bod yr ardal sydd bellach yn anialwch yn gartref rhai miloedd o flynyddoedd yn ôl i systemau afonydd sylweddol oedd yn cynnal gwareiddiadau soffistigedig fel yr Harappan. Ond wrth i'r hinsawdd grasu, fe drodd tir a fu unwaith yn ffrwythlon ac wedi'i ddyfrhau'n dda, yn llai addas ar gyfer cynnal poblogaethau, a dirywio fu hanes gwareiddiad yr Harappan. 

Dywedodd yr Athro Tooth: "Mae’r hyn rydyn ni’n ei weld heddiw yn stori wahanol, gydag ymdrechion i ddyfrio rhannau o'r anialwch trwy ddefnyddio system o gamlesi dyfrhau. Mae llawer o wlyptiroedd gorlifdir a phantiau topograffig yn yr anialwch ac o’i gwmpas yn dioddef wrth i ddŵr orlifo o diroedd amaethyddol sy’n cael eu dyfrhau, gan achosi halltu difrifol mewn dŵr wyneb a phridd. Mae rhai pantiau hallt naturiol wedi'u haddasu cryn dipyn at ddibenion cynhyrchu halen ac mae poblogaethau adar y dŵr yn dioddef.

“Mae afonydd a gwlyptiroedd eraill yn y rhanbarth yn destun gwaredu carthion o aneddiadau cyfagos, sy’n achosi dirywiad amlwg yn ansawdd dŵr, gyda goblygiadau i iechyd dynol. Mae yn wedi effeithio ar rai safleoedd gwlyptir gwarchodedig hyd yn oed. 

Fel rhan o'r ymchwiliadau hyn yn 2024 a 2025, mae'r Athro Tooth yn cyd-oruchwylio Jayesh Mukherjee, myfyriwr PhD o India sy’n cael ei gyllid  trwy gynllun AberDoc . Mae Jayesh yn ymchwilio i hanes fon Luni isaf ar ymylon dwyreiniol yr anialwch. Gellir defnyddio tystiolaeth am newidiadau yn maint a siâp yr afon dros y miloedd o flynyddoedd diwethaf i ragweld newidiadau yn y sianeli, llifwaddod a gwlyptiroedd yn sgil newid hinsawdd a defnydd tir, ac i helpu i asesu sut y gall y newidiadau hyn effeithio ar y poblogaethau lleol. 

Gan weithio ar y cyd â Dr Manudeo Singh – Cymrawd Rhyngwladol Newton y Gymdeithas Frenhinol ym Mhrifysgol Aberystwyth - mae'r Athro Tooth hefyd yn ymddiddori yn yr hyn sy'n digwydd i afonydd a gwlyptiroedd mewn rhannau eraill o India. Mae rhai o’r afonydd yn enfawr – tuag 20 gwaith maint y Tafwys – ac yn destun llifogydd monsŵn mawr ac yna cyfnodau hir o sychder. 

Fel yr eglura'r Athro Tooth: "Gan ddefnyddio delweddau lloeren a data arall, mae fy nghydweithiwr Manudeo Singh wedi datblygu algorithmau i edrych ar ymddygiad hydrolegol afonydd a gwlyptiroedd dros y degawdau diwethaf. Mae gennym ddiddordeb arbennig mewn darganfod a yw'r gwlyptiroedd yn cael eu cynnal yn eu cyflwr presennol, neu a ydynt yn mynd yn sychach neu'n wlypach.  

“Mae'r canlyniadau cychwynnol yn hynod gyson: yn rhannau isaf India, mae llawer o wlyptiroedd yn mynd yn sychach, yn ddramatig felly mewn rhai achosion, ac mae hyn oherwydd newid hinsawdd a gweithgareddau dynol megis tynnu dŵr o’r ddaear yn ormodol. Yr eithriadau yw ardaloedd lle mae na orlif o ddyfrhau gormodol neu lle mae gwaredu carthion yn arwain at amodau gwlypach." 

Mae rhanbarth helaeth Patagonia yn Yr Ariannin yn destun ymchwil hefyd.  Gweithiodd yr Athro Tooth yn wreiddiol gyda Dr Hywel Griffiths ym Mhrifysgol Aberystwyth ar brosiect yn edrych ar atgofion am lifogydd a sychder ymhlith disgynyddion y Cymry a ymsefydlodd ynn yr ardal – ardal y cyfeirir ati'n aml fel ‘Y Wladfa' ac sy'n cyfateb yn helaeth i rannau o Dalaith Chubut heddiw. 

Mae cydweithio pellach wedi digwydd ers hynny i gynnwys Dr Singh a staff mewn prifysgolion a sefydliadau ymchwil yn Yr Ariannin. Yn 2018, llofnodwyd Memorandwm Cyd-ddealltwriaeth rhwng Prifysgol Aberystwyth a La Universidad Nacional de La Patagonia San Juan Bosco (Prifysgol Genedlaethol Patagonia) i gefnogi ymchwil ac addysgu sy'n ymwneud ag afonydd a gwlyptiroedd tir sych. 

Dywed yr Athro Tooth: "Mae afonydd a gwlyptiroedd Patagonia Ariannin yn cynnig cymariaethau a chyferbyniadau diddorol gyda'r rhai mewn tir sych eraill. Caiff rhai o brif afonydd Patagonia eu bwydo gan eirlaw o'r Andes, ac maen nhw’n llifo gydol y flwyddyn. Er enghraifft, mae'r Río Chubut yn dechrau yn yr Andes ac ar ei thaith hir i'r dwyrain trwy'r anialwch i arfordir yr Iwerydd, mae'r afon a'i gwlyptiroedd llifwaddod yn cynnig 'coridor gwyrdd' o fioamrywiaeth. Mae dŵr yr afon hefyd yn hanfodol i gynnal ardaloedd helaeth o amaethyddiaeth dyfrhau yn nyffryn isaf Chubut. 

"Yn anffodus, mae iechyd yr afon a'i gwlyptiroedd yn cael eu bygwth gan gyfuniad gwenwynig o ffactorau. Mae newid hinsawdd yn lleihau faint o eirlaw a geir bob gaeaf, gyda goblygiadau posibl i ddibynadwyedd llifoedd yr afon gydol y flwyddyn. Mae llystyfiant ymledol, megis poplys a helyg wedi'u cyflwyno, yn newid geomorffoleg ac ecosystemau afonydd yn sylfaenol. Mae argaeau a chronfeydd yn newid llifoedd afon a chludiant gwaddodion a maetholion, tra bod llygredd amaethyddol a gwaredu carthion yn effeithio'n negyddol ar ansawdd dŵr. 

"Mae gwaith gyda'n cydweithwyr o Ariannin yn edrych ar sut y gallwn gyfuno gwahanol ffynonellau gwybodaeth – atgofion llifogydd a sychder, profiadau byw pobl, a data geomorffolegol a hydrolegol o'r radd flaenaf – i wella diogelwch dŵr yn y rhanbarth. Rydym wedi bod yn cynnwys cymunedau lleol a rhanddeiliaid eraill yn ein gwaith oherwydd mae hyn yn hanfodol i nodi heriau allweddol ac i nodi atebion ymarferol i'r heriau hynny. Mae codi ymwybyddiaeth o'r manteision lluosog a geir o afonydd a gwlyptiroedd iach yn rhan hanfodol o'n hymdrechion cyfathrebu."